Bab Rimbag (Kedadosanipun Tembung)

Rimbag jinisipun kathah sanget.

1.      Rimbag Tanduk

Punika tembung ingkang angsal ater-ater anuswara (suwara irung): m, ng, n, ny.

Rimbag Tanduk wonten 3 warni:

a. Tanduk Kriya Wantah: balang – mbalang, gambar – nggambar.

b. Tanduk i kriya: jaluk – njaluki, tulis – nulisi

c. Tanduk ke kriya: tuku – nukokake, sapu – nyapokake.

Cathetan:
tuku – nuku

sapu – nyapu

Menawi aksara wiwitaning tembung dados setunggal kaliyan ater ater anuswara dipun wastani luluh. Caranipun Ngudhal Tembung:

Nyaponi : Lingganipun sapu,angsal ater rater : ny, angsal panambang: i, rimbagipun: tanduk I kriya.

     
2. Rimbag tanggap

Tembung Lingga ingkang ater ater tripurusa (dak, ko, di), ater ater ka lan seselan in,

Rimbag tanggap kaperang dados 6 warni:

  a.- tanggap utama purusa tiyang (kapisan)

- tanggap utama purusa wantah: dak jaluk, dak tulis.

- tanggap utama i kriya: dak tukoni, dak pangani

- tanggap utama purusa ke kriya : dak gambarake, dak lungguhake

      b.- tanggap madyama purusa (tiyang nomer 2)

- tanggap madyama purusa wantah: kojaluk, kotulis

- tanggap madyama purusa i kriya: kotukoni, kopangani

- tanggap madyama purusa ké kriya: kogambarake, kolungguhake

c.- tanggap pratama purusa (tiyang nomer 3)

- tanggap pratama purusa wantah : njaluk, ditulis

- tanggap pratama purusa “i” kriya: ditukoni, dipangani

- tanggap pratama purusa “ké” kriya: digambarake, dilungguhake

d.- tanggap ka: ater-ater ka = di

- tanggap ka wantah: kajaluk, katulis

- tanggap ka “i” kriya: kajalukan = dijaluki – katanduran – ditanduri

- tanggap ka “ké” kriya: kajalukake, katulisake

e.- tanggap na, wujudipun seselan in, tegesipun = di

- tanggap na wantah: jinaluk, tinulis

- tanggap na “i” kriya: jinalukan = dijaluk, tinulisan = ditulisi

f. tanggap tarung, tegesipun: pada dene, tulung – tinulung, obong   tingobong.

Cathetan:
Panambang “i” wonten ing tanggpan “ka” lan tanggap “na” ewah dados “an”

3.      Rimbag Bawa

Rimbag bawa inggih punika tembung lingga ingkang angsal ater-ater: “ke”, “a”, “ma”, “kuma”, “kapi”, lan seselan “um”.

a.- bawa “ka”, wujudipun ater ater “ke”, ateges mboten jarag.

- bawa “ka” wantah: kacemplung, kobong saking obong.

- bawa “ka” wisésana: kacemplungan, kobongan.

b. bawa “ha”, wujudipun ater ater “a” lan ater ater “ma” akalung, akembang, asikil tegesipun         nganggo/duwe. Maguru tegesipun golek ilmu marang.

c. bawa “ma”, wujudipun seselan “um”: gumantung, gumagus, dumunung,   kumenthus.
d. bawa “kuma”, “kami”, “kapi”, ateges: sing : kumawani, kamigilan,  kapi-lara.

e. bawa “ma” tundha, ateges tansah : turun temurun, gulung gemulung.

Cathetan:
tembung madukun, maguru, asring dipun anggep bawa “ma” dupèh ater ateripun “ma”, punika mboten leres, leresipun bawa “ha”. Kedah dipun bèntènaken antawisipun tembung:
- ko-obong = tanggap madyama wantah

- ke-obong (kobong) = bawa “ka” wantah

- ka-obong = tanggap “ka” wantah

4.      Sananta

Sananta pandapukipun: dak + tanduk + …. “i” ke dak, ingkang ateges arep.

a. sananta dak wantah: dak-njaluk = aku arep njaluk.

b. santana dak “i” kriya: dak-njaluki = aku arep njaluki.

c. santana dak “ké” kriya: dak-nukokaké = aku arep nukokake.

d. wonten malih sananta dak lan di ingkang ateges arep.

sing: dak sregep, dak meneng, ditaberi, diprayitna.

5.      Tandang

Tandang pandapukanipun: dak + lingga “é” (ané) “né” panambang “é” (ané) “né” ateges arep.

a. tandang dak wantah: dak jupuké = arep dak jupuk.

b. tandang “i” kriya: dak jupukané = arep dak jupuki.

c. tandang “ké” kriya: dak jupukné = arep dak jupukaké.

Cathetan:        
Sananta lan tandang nggadahi teges arep. Sananta asalipun saking ukara tanduk manawi tandang saking ukara tanggap.

Tuladha:Aku arep nulis layang dhisik – aku dak nulis layang dhisik.

Layange arep dak tulis dhisik – layang dak tulisé dhisik.

Wonten ing tandang “é” wantah dados “é”

Wonten ing tandang “i” wantah dados “ané”

Wonten ing tandang “aké” wantah dados “né”

6.      Sambawa

Tembung sambawa nggadahi teges: sanajan, pengarep arep. Panambangipun “a”, “ana”, “na”. Sambawa kapérang:

1. Sambawa saking tanduk:

a. Sambawa tanduk wantah: nggawa, tuladha lan tegesipun,

- nggawa dhuwit arep dienggo apa wong ora ana wong dodol = sanjan.

- mbakyu mbok nggawa lading ya, kena dienggo ngonceki tebu =  ngarep-arep.

- ah, mau nggawaa wacan kena kanggo samben ora ndlongop ngéné iki = sanjan.

b. Sambawa tanduk “i” kriya: njalukana.

c. Sambawa tanduk “ké” kriya: njalukna.

2. Sambawa saking tanggap:

a. Sambawa tanggap wantah : dakgawaa, kogawaa, digawaa.

b. Sambawa tanggap “i” kriya: dak gawanana, kogawakna, digawanana.

c. Sambawa tanggap “ké” kriya: dakgawakna, kogawakna, digawana.

Cathetan:
1. Wantah panambang “a”

2. “i” kriya panambang “i” malih dados “ana”

3. “ké” kriya panambang “aké” malih dados “na”

7. Pakon – Prentah.

Rimbag Pakon kapérang:

1. Pakon tanduk:

a. Pakon tanduk wantah: nggawaa = akon nggawa.

b. Pakon tanduk “i” kriya: nggawanana = akon nggawani.

c. Pakon tanduk “ké” kriya: nggawakna = akon nggawakake.

2. Pakon tanggap “ya” pandapukipun: lingga + “é” (an) “na”.

a. Pakon tanggap wantah: gawanen= akon supaya kogawa.

b. Pakon tanggap “i” kriya: gawanana = akon supaya kogawani.

c. Pakon tanggap “ké” kriya: gawakna = akon supaya kogawakake.

Cathetan:

1. Wantah, panambangipun “a”

2. “i” kriya, panambangipun “i”, malih dados “ana”

3. “ké” kriya, panambangipun “aké”, malih dados “na”.

Pandapukipun Sambawa tanduk sami sami kaliyan pakon tanduk, pramila kedah dipun

engeti tegesipun wonten ing ukara. Upaminipun :

- ngGawaa dhuwit wong barange wis entek = Sambawa = sanes prentah.

- sesuk kowe nggawaa buku = pakon.

8.      Guna

Guna inggih tembung tembung ingkang angsal panambang “en” nggadahi teges nandang, saking lingganipun.

wudunen, gudigen, singunen.

Kedah dipun bentenaken tembung tembung: jupuken, panganen = pakon tanggap antah, koroken, duduken = guna.

9.      Adiguna

Pandapukipun: “ke” + lingga + “en”, ateges leluwihan: kedhuwuren, kebangeten, kabangen. Bentenipun: tembung tembung: kecemplung, kecipratan = wisesa bawa ka.
kegedhen, kepinteran = adiguna.

10.  Bawa – Wacaka

Pandapukipun “ka” + lingga + “an”, ateges: nedahaken panggenan utawi ndapuk tembung aran.

Bawa wacaka mboten ateges ndapuk tembung kriya.

- Kalurahan = panggenan, kabupaten = panggenan.

- Kausikan = tembang aran, kasugihan = tembung aran

Tembung tembung punika kedah dipun bentenaken.

- kajalukan = dijaluki, tanggap “i” kriya

- kapinteran = bawa wacaka.

- kecemplungan = wisesana bawa “ka”.

11.  Daya Wacaka

Pandapukipun: “pa” + lingga + “an”, ateges panggènan utawi mangsa: pasuketan, pakuburan, panen, padusan.

12.  Kriya – Wacaka / Karana Wacana

Pandapukipun : “pe” + tanduk + (“pe + tanduk + “an”)

- penulis = tukang nulis, karana wacaka

- penulise = carane nulis, karana wacaka

Bentenipun daya wacaka kaliyan karana wacaka: daya wacaka saking tembung aran.
karana wacaka saking tembung kriya.

Kedah dipun bentenaken tembung:

gorengan = oleh-olehane nggoreng, kaliyan tembung:

penggorengan = papan kanggo nggoreng.

13.  Tembung Rangkep

Tembung rangkep inggih punika tembung ingkang dipun ungelaken ambal kaping kalih.
Tembung rangkep wonten 3 warni:

1. Dwilingga: lingganipun dipun rangkep.

a. dwilingga wutuh: bocah-bocah, reka-reka.

b. dwilingga salin swara ngarep: dhuwat – dhuwit.

c. dwilingga salin swara mburi: jaren-jeren, tela-telé.

d. dwilingga salin swara kabeh: modhang medheng, gonjang ganjing.
2. Dwipurwa: wanda ingkang wiwitan dipun rangkep: jejaka, tetuwuhan.
3. Dwiwasana: wanda ingkang wekasan dipun rangkep: cengengesan, cekakaan.

14. Tembung Camboran (Majemuk)

Tembung camboran, tembung kalih utawi langkung ingkang dipun gandheng dados satunggal.

1.      Camboran wutuh.

Camboran wutuh wonten 3 golongan:

a. ingkang tegesipun sadrajad: gedhe cilik, boya pakewuh.

b.tembung ingkang kaping kalih dados katranganipun tembung ing kapisan: kandhang jaran, jambu wer.

c. tembung ingkang kapisan dados katranganipun tembung ingkang kaping kalih:

brata yuda, wijaya kusuma.

2.      Camboran tugel: wancahan.

Camboran tugel tembung kalih ingkang dipun cekak: kakkong, dhekwur, kongèl.

Cathetan:
Kedah dipun bentenaken antawisipun jamboran tugel kalayan kerata basa.

- kakkong: asalipun saking tungkak bokong.

- dhelik: asalipun saking tembung gedhé cilik.

Camboran tugel asalipun saking kalih tembung.

Manawi kerata basa asalipun pancèn satembung lajeng dipun othak athik supados

mathuk.

- tembung tebu, dipun othak athik dados manteb ing kalbu.

- tembung kathok, dipun othak athik dados ngangkaté saka sithok.

15.  Tembung Wancah.

Tembung wancah tembung ingkang dipun cekak.Warni warnining tembung ingkang dipun wancah:

1. Namanipun laré/tiyang sepuh:

- Mulyana dados Mul utawi Yan.

- Sutana dados Tana utawi Ton.

- Suminah dados Minah utawi Min.

- Pawirareja dados Pawira

- Wangsadimeja dados Sadimeja.

2. Namanipun panggènan:

- Kartasura dados Tasura.

- Imogiri dados Mogiri.

- Boyolali dados Yolali.

3. Wicalan (etungan): ji, ro, lu, pat, ma, nem, tu, lu, nga, luh.

4. Tembung krama kawancah dados madya krama.

- punika dados nika.

- mangga dados ngga.

- dhateng dados teng.

5. Tembung Camboran (Camboran tugel).

- gedhe cilik dados dhelik.

- endhek lemu dados dhekmu.

- gedhe bagus dados dhegus.

www.ki-demang.com